Google+

Lontar Kala Tatwa

Lontar Kala Tatwa

Om Awighnamastu nama siddham

kala tatwa
Nihan Kala Tatwa nga, indik Bhatara Kala duk sira wahu mijil. Caritan Bhatara Siwa sareng swaminida Bhatarì Girìputri lungha nulu sagara.

Ndah tan dwa prapta ring luhur ing samudra. Tan dwa kasmaran Bhatara Siwa ahyun asanggama ring rabhi Sang Hyang Girìputri. Tan kahyun Ida Siwa ahyun asanggama ring rabhi Sang Hyang Girìputri. Tan kahyun Ida Bhatarì, eling ring paragan ing Hyang.

Dadya ta wirosa Bhatara Siwa. Umatura Bhatarì; ”Uduh pukulun aja mangkana, dudu polah ing Hyang”.Ling Bhatara; ”Singgih Bhatarì aja sira mangkana, apan tan siddha inandetan ikang indriya yan tan aweh tan suka aku”.

Tan dwa pada rosa-wirosa. Durung tutug ing citta Bhatara, dadi mijil ikang kama tiba ring sagara. Kunang Bhatara mantuka maring swarga, sahardhanareswarì nira.


Tan caritanan Ida Bhatara lawan Bhatarì. Ndan tucapa sira Sang Hyang Brahma Wisnu andulu ikanang kama, katon ocak ikang samudra, neher sira mayoga sareng kalih. Tan dwa kumpul ikang kama dadi marupa raksasa agung kabinawa, tan kabina-bina rupa. Irika malayu Bhatara Brahma Wisnu.

Tan caritanan ri palakun ira ikang raksasa arep sira wruh ring yayah-rena. Kadeleng ikang samudra sunya. Kadeleng mangetan sunya. Mangidul sunya. Mangulwan sunya. Mangalor sunya. Maring sor sunya. Maring luhur sunya.

Tandwa makrak ikang raksasa masinghanada, gumeter ikang nagara, menggang-menggung tang swarga kabeh. Tadwan mijil prawatek Dewata Nawasangha kabeh, katon tikang danuja agung krura rupa, makrak manggrang masinghanada. Tadwan muntab krodhan ira Bhatara watek Dewata Nawasangha kabeh, teher mapag i mamanuhi. Karebut ikang raksasa dening Dewata kabeh. Tan wikara mwah ikang danuja, neher sira umatur. ”Ah ah bhagya ko kapangguh aja sira amrang ngong, ngong aminta bener?”.

Ling Dewata: ”Ah ah mami, aja sira akweh ujar, apan sira danuja lwih murkha tan urung sing ko mati”. Neher sira maprang. Tandwa kapes ikang Dewata binurunia, kabalasan watek Dewata kabeh pada umungsi jeng ira Bhatara Siwa.

Maneher sira sama umatur. ”Singgih pukulun iki hana satru pukulun prapta umungsi ring jeng pukulun, nghing danawa rupa angsuk-asik ring swarga loka. Tan wikara de ranak pukulun makabehan yan tan ahyuna pukulun umijila, tan urung bhrasta kang swarga kabeh”.

Ling Bhatara Siwa: ”Ah Uh Ah Mah, aja sira sangsaya Ku papaga mangke”. Neher sira mijil, kapanggih tang danawa”. Aum sira danuja agung dosane kita? Tan urung mati deng ku”.

Ling raksasa: ”Lah mijila kita mangke”. Tandwa ramen ing ikang prang silih sudat silih sulih suduk. Dadya ta malayu sira Bhatara Siwa, apanyan danuja tan wikara dening bajra. Matangnyan kinepung Bhatara gepang kapilayu, kumeterana angisis prapta maring kadohan. Irika Bhatara mawali saha sabda nira mijil: ”Aum kita danuja. Apa dosane sang Catur Loka Phala? Dadi kita sahasa lumuruga watek ing swarga loka?”.

Sumahur kang raksasa: ”Norana ngong arep alaga, ngong apti atanya ri sira. Singgih pukulun dene ngong tar wruha ring yayah rena”.

”Lah yan mangkana punggelen rumuhun syung ta ring tengen maran kapangguh bapa-babun ta. Tan adwa ku ri kita, mangke hana panganugrahan kwa ri kita, jah tasmat umangguhang kita kasidyan, umawak kita sarwa ning mambekan, kapisara kita mangke. Mahyun kita mejaha wenang, mahyun sira nguripa wenang, apan kita anak ingsun, ya tiki ibun ta Bhatarì Uma Dewi”. Mangkana ling Bhatara.

Ndah ling sira Bhatarì: ”Uduh bapa-naku hana paganugrahang kwa ri kita, mangke aja sira cahuh, anusup sira ring desa pakraman, ring dalem sira alungguh, Duega maka aran ta sangkaying ibun ta Bhatarì karanan ing dadi Bhatarì Durga, Bhatara Siwa iki bapan ta asung maka sajnana ta Hyang Kala, ri kalanya syung ira kapunggel. Mangkana harane kita, dadi kita dewan ing watek Kala, Durga, pisaca, wil, Danuja, Kingkara, raksasa mwang gring, sasab, marana kabeh, sahanan ing sarwa wisya mandi, nging ring desa yogya pangreh ta ring sarwa mangsa ika, kunang kalan ing hulun tumamah ing dalem dadya hulun Bhatarì Durga Dewi, apan ing hulun anugraha ri kita. Matangnyan hulun masajna Bhatarì Durga Dewi. Kita ring pinggir, maka aran kita Kalika. Kita ring Bale Agung maka aran kita Jutisrana. Jah tasmat umangguhang kita sidyajnana”.

Umatur Sang Durga: ”Singgih Bhatara, paran maka mrtane ranak Bhatarì?”

Lah hana maka tadahane kita, yan hana wang turu tut sore mwang salah masa atangi wus surup ing aditya, mwang rare nagis ring wengi kapatakut dening bapa babunya hana ujare, nah nah amah ne amah. Mwah yan hana wang amaca kidung, kakawin, tutur mottama ring tengah dalan, iku maka matane sira. Yan hana wang anyangkepeng seka ring margi, aja sira anadah tan yogya. Kunang yan hana wang wruha ring pangastutyane kita wenang Siwa aweha kasidyan ta, sapamintanya yogya tuten den ta lawan sawadwan ta kabeh, apan ika wang sanak jati. Sira maka aran kamanusa jati. Ki manusa jati juga wenang arok lawan Bhuta Kala Durga. Bhuta Kala Durga wenang arok lawan Dewa Bhatara Hyang, karaning tunggal ika kabeh, sira manusa, sira Dewa, sira Bhuta. Bhuta ya, dewa ya, manusa ya.

Mangkana jati tattwa ya lawan waneh sang hyang Panca Mahabhuta pasanggahan ta. Sang Hyang, nga, sang anitahaken. Panca nga, lalima, Bhuta nga, sarwa wisya mangsa, lwirnya Kala, Bhuta, durga, Pisaca, Kingkara. Ika kabeh maka awak ing gring sasab mrana mwang grubug leyak tuju teluh taranjana desti. Ika kabeh maka wadwan ta tan wenang tuduhen magawe ala ayu, apan ika pada wisesa sakti, apan wijil nira sangkaying dasendriya Bhatara Hyang Mami, rikala kaangkaran ira amukti ring saktin ira.

Ika prasama angebek ring rat bhawana tuwin ring swarga kahyangan, sapta loka, sapta patala, sama kapenuhan dening sarwa kala, Bhuta durga sakancanya pada kabina bina rupa maha sura sakti ika kabeh, ika samodaya ngulati tadahan ring janma manusa mwang ring sarwa janma, pasu, ri denya tan anuta ri saparikrama ing panjadman ira. Nghing yan hana janma wruha ring kalinganing samangkana, neher kadi ling kwa nguni wenang dinulur den ta ri salaku selwanya amangun ayu duluren kita ring rahayu, apan Bhatara dharma umawak ring sira mahening lwir toya amata kadi dilah ning agni. Mangkana prabhawanya lwir maruta linus kasidyan ira mijil saking sarandun ing awak nira. Matangnyan sira sinembah den ing sarwa galak, sarwa aheng, sarwa mandi, sarwa kaangkan mwang leyak kabeh, kita juga wenang magawe kasidyan ira. Mangkana ling nira Bhatarì Giri Putri. Telas ira maweh anugraha ri anak sira Bhatara Kala.

Telas sira sinalin aran maka sajna sira Bhatarì Durga, apanugraha sira Bhatarì siniwin ira Dalem, Sang Hyang Panca Mahabhuta pasanggan ira apan sira dewan ing sarwa krura, siniwi sira ring Desa Bale Agung.

Mangkana ling Bhatara Siwa mwah: ”Aum ranak Hyang Kala pasajnana ta mangkana wenang sira sumendi ring desa rumaksaka kita ikang desa pakraman, wenang sira ngutip i jiwan ing manusa tuwin pasu janma ngatahun angken sasih kasangha. Nguniweh amidanda wang dudu, dursìla, dati krama tan manuta ri sila krama dharma sasana mwah agamanya. Samangkana kita wenang angadakaken gring tutumpur sasab mrana mwang grubug tan siddha inusadan, mwang ring desa pakraman sakatibanan durmanggala, apan pamidandan ira Sang Hyang Siwa Raditya, ring bhumi katiban letuh. Ika maka buktyan ta lawan sawadwa kalan ta, Sang Hyang Kala Matyu pasanggahan ta, apan kita Bhuta Rajapati Krodha, sang Hyang Yama Raja pasajnana ta mwah.

Kunang mon hana sira sang amawa bhumi minta sih ing Hyang, amalaku ta huripan ing bhumin ira tekeng janman ira sapunpunan ira, den age sira anuku jiwa ring kita mwang ring sarwa dewanta, dening pangaci banten. Nimitanyan wruha sih wang ring pratekan ing yajna apan. Apa lwirnya: manusa yajna, bhuta yajna, rsi yajna, dewa yajna, pitra yajna, Siwa yajna, aswameda yajna, ika sapta yajna, nga, maka ahyun ing bhuwana sarìra mwang bhumi mandala tekeng swarga kahyangan, apan maka waddhyan ing jagat.

Yanyan wus tiningkah samangkana wenang kita ranaku somya rupa lawan sawadwa kalan ta, mari sagleng ta saha pamidanda, anadahan kita panglukatan ring sang brahmana Siwa Buddha prasiddha umilang aken lemah ning sarìra wayawan ta. Byakta kita atemah dewata dewati. Maran sira wenang apisan lawan bapa babun ta amukti ring swarga loka.

Tadwa umatur Sang Hyang Kala, ling nira: ”Sang tabe yan Nama Siwa ya pukulun paduka Bhatara tan wihang si ranak Bhatara ring kata nugraha Bhatara. Hana mwah pasajnan ingong ring jeng Bhatara. Kadyang apa pangraksan ikang yajna swang swang? Kadyang apa pratatan ika? Lah warahan ngong mangke”.

Ling Bhatara: ”Haywa sangsaya kita ndah ku warah i kita”. Kapratyaksa den ta ikang linghan ing yajna. Ikang yajna maka panebasan danda i Hyang ri wang sudosa makadi panuku jiwa rikahuripanya swang swang, gunaning manusa yajna magawe kateguhan ing jagat, mwang langgeng ira sang pradipati rumaksa bhumi, tingkah ing yajna madana dana, kasukan sarwa mulya saraja yogya maka dulurin bhojana mwang sarwa phala mula, maka saksi Sang Hyang Siwa-ditya, pinuja denira sang siddhayogi, sang natha ratu juga wenang amanguna yajna mangkana. Lawan waneh yan kalan ing wang angastiti dewa ring paryangan panyiwyan ira sang catur warna maka pangulun ing desa pakraman. Samangkana wenang. Lyan sakarika tan wenang, twin ring pura madangka pahibon ing sudra janma tan wenang apadana. Yan ana amurug ika wenang tadahan ta, walik danda wang mangkana, konen wadwa kalan ta amangan anginuma rahnya, dagingnya. Mangkana kramanya.

Kunang ikang bhuta yajna maka ngaran ing tawur, kweh pratingkahnya agung alit sarupa ning tawur ya Bhuta-yajna juga nga. Ika maka tadahane kita pareng lan wadwa kala nira makabehan, apan tawur makas sisilih wak ira sang adrewe ya caru, apan panawur danda ning sudosa nira twin kadurmitan kaupadrawan lawan kadurmanggalanira prasiddha ning pamidandanira agung alit tuten ira pwa ya.

Apa kunang pratyeka nira ya ta kwa lingan ta nihan. Yan Panca-sata maka tawurnya satumpek pangraksanya. Yan Panca-kelud panawurnya nemang lek pangraksanya. Yanya resi-gana alit 6 lek maka pangraksanya. Yan resi-gana agung 6 tahun, pangraksanya. Yan Panca-sanak alit, satahun tigang lek pangraksanya. Yanya Panca-sanak agung 5 tahun 5 lek pangraksanya. Yanya tawur agung 9 tahun pangraksanya. Yanya tawur gentuh 10 tahun. Yanya Panca-wali-krama 12 tahun 6 lek pangraksanya. Yanya amalik sumpah 8 tahun pangraksanya. Yanya ekadasaludra 11 tahun pangrakasanya. Yanya arebhu-gumi sapanyenengan pangraksanya.

Mangkana pangraksaning tawur kawruhakena.

Kunang ikang resi-yajna abhojana ring watek sang maharesi saha dulur wastra kampuh, mas pirak, ratna rajya yogya. Agung alit ikang punya ya resi yajna sakadi nulur ri buddhi nira mahening tan hana tresnani drewenira, dening resi-yajna ilang ning papa pataka nira sang ayajna tekeng papa gati sangsara ning kawitan ira. Mangkana pwa ya, apan wus kaparisuddha denin watek resinggana makabehan.

Kunang ikang pitra-yajna: aturana tadah saji ring sang dewa pitara. Nguniweh anangun sawa prateka, anebas atmaning mati ring Hyang Yama Dipati mwang ri sawatek ing Kingkara Bhuta, sang amindanda atma Panca-gati sangsara.

Samangkana sapratekan ing sawa aweha muktya swarga sang dewa pitara, apan ana dosanya duk ing kari maurip ring madhya-pada mangke Yama ning loka tinemunya sangsara dinenda de ning sang hyang Yamadipati, pinilara de ning watek kingkara bhuta, karaning wenang tinebasan dening pangaci-aci manut sakramania amuja pitra de ning Pitra yajna maka prasiddha ning sang atma mantuk ing swarga-loka.

Dewa-yajna ya ta weh dewahara ri kala dina rahayu angadegaken sanggar paryangan panyawang, magawe palawatan ing dewa bhatara hyang, inimyan-imyan sinembah maka puja kerti ring Widdhi, de ning citta nirmala magawe ya pancagra pasakrama mwang peletan. Ika dewa-yajna maka pangilang papa-klesa, panyadmanya mwang kadurmitanya ring loka, agung alit ikang pangaci juga Dewa Yajna, magawe kapagehan ing Sang Hyang Pramana makadi Sang Hyang urip ring Bhuwana kabeh, apan langgeng yoga ning watek dewata kabeh ngamredyaken ayuning jagat raya. Mangkana kengetakena.

Kunang guna ning Asiwa-yajna, apan yajna ri mami Hyang Siwa-pati linaksanan de ning wang dredha bhakti ring guru, ya ta umilangken papa pataka lemeh ing sarìranya luluh temahanya.

Kadyang apa bhaktinya ring dang guru, maka siddhaning yajnanya? Ya ta duk ta kari maurip aweh bhoga pabhoga phala mula mwang sakalwiraning dadi paguruyaga dinulur dening manah ening satya ring ulah sadhu bhudi, nda teka ri pati sang guru wruh sira angaskara ni maweh kamoksa pada nira sang pangempwan tekeng sapangacinya apitra yajna. Nimitanyan sang hyang atma mantuk maring swarga loka umr ing sarwa dewata. Ya ta sangkaying bhakti ning sisya juga nimitanya. Mangkana kengetakena.

Gunaning aswameda yajna kawruhaken denta naku, ikang yajna angentasaken saisin rat bhawana, umilangaken sarwa geleh geleh ing loka makadi tang ila ila kabeh, mwang sarwa krura, sarwa mandi, sarwa magalak, sarwa mrana, marmaning pada inangaskara ikang sarwa tiryak sarwa prani, sarwa janma tekeng daitya danawa raksasa, bhuta kala dewa Bhatara. Ika samodaya inarpanakena ginawe homa, maka stana Sang Hyang Agni dumilah gumeseng ikang lengkaning bhuwana kabeh.

Mangkana krama tiningkah de sang wijnana ya ryadeg ning aswayambhuwa manu prih kapagehan ing bhuwana. Mangkana tiningkah yan hana bhumi kaputungan ratunya twin kahilangan, yadyapin ilang sankayang ing keneng sapa keneng soda, keneng temah mwang durmita, durmanggala, sira sang yajamana juga wihikan ri samangkana, apan sang ratu winasa dening satru yajna wenang sira Bhatarì Uma-Pati inastungkara dening homa aswameda yajna pareng lan sang Hyang Saraswati. Sira wenang umulihaken kahayuning loka twin ring swarga kahyangan yanya kadurmitan. Mangkana juga kramanya, apan sira sang yajamana maka ngaran catur-asrama. Sira ngawak ing sangkan paraning sa rat kabeh. Sira pangadeganing sang hyang catur Weda.

Ikang Catur Weda maka urip ing sarwa jagat kabeh, maka ngaran sira Sang Hyang Jagat Kantar, sira witaning sarwa kabeh, sira paran ing ilang, sira sangkana ing wetu, sira ganal ademit, sira hana nora, sira angkus bhuwana. Matangnyan sarwa karya tan dadi ya yan tan maka sadana Sang Hyang Catur Weda, apan sira maka siddha karya. Nguniweh tanaku dak mangke ku warah i kita mwah ri para watin ta mangke, apan kita wus inangaskarang ku waluya Bhatara Kala pasajnan ta. Sang Hyang Bhuta Raja pasanggahane kita haywa kita tan upeksa ri pawatin ing sarwa yajna ning wang ring maatya loka, agung alit yajna tan dadi yan tan pasaksi ring Sang Hyang Weda Carana, apan Sang Hyang Weda Carana maka lingga yajna, dampatya sira lawan Sang Hyang Siwaditya karaning angdeg aken sanggar tutuwan, yan alit kang yajna. Sanggar surya sewana, yan madhya kang yajna sanggar tawang rong tiga, yan uttama kang yajna.

Banten yogya munggah ring tutuwan, kewala ardhanareswari, nga, suci, rwa, Siwabahu, cucukbahu, dewa-dewi, tan paesor, kewala maguru bungkulan, daksina rongan.

Bantene yogya munggah ring sanggar suya sewana: catur mukti, daksina sarad, suci catur, gana alit mwang citra gotra, dewa-dewi, Siwabahu, cucukbahu wenang masor mapagneyan, saparikramanya wenang atapakan bawi plen duluring ayan amanca warna: Yamaraja Alit, adasar tepung putih.

Yanya madhya widhi-widhana ning yajna, ring surya sewana wenang catur-ebah saruntutanya kadi nguni, kunang yan nista catur sari maka wenangnya sahedan suci edan 2, saduluring citra gotra. Mangkana kramanya Ring sor; babangkit asoroh, tapakanya caru bawi plen. Yan nora bawi, itik bulu sikep wenang dulur ing ayam manca warna. Ring padudusan; babangkit asoroh magayah utuh dulurin aida ing asoroh, sasayut paideran pepek. Mwah ring aaping pamujan: itik inolah 2 maka lampad dadi 15 tanding.

Kunang yan ngadekaken sanggar rong tiga, maka pratyekan ing babantenya dak tan kawruhakena. Ring rongan ing tengah: tumpeng 10, guling itik, 2, tumpeng guru 7, tumpeng catur 4, itik ginoreng 1, winangun urip, itik lada 1, byu 4, sasamuhan 4, saraswati 2, Pancaphala 2, sasamuhan catur 4, lingga 2, sekah dewa 2, lawe 2, jinah 450, wastra putih 2 paradeg, saput catur warna jinah 900, duma jinah 50 jebugarum 2, pupusi jenar 16, jinah lingga 33, mawor kukumba, nyiuh singgat mawadah tamas, catur muka waidyagana sahedayan, yama raja suci kayeng lagi.

Ring sanggar kiwa tenggen: tumpeng pada 4, itik ginuling pada 2, lada pada 2, sasamuhan pada 2, saraswati pada 2, Pancaphala 2, saput 1, jinah 225, jebugarum 1, maisi duma 25, pipisan pupus ing jenar 11, suci waidya pada 2, saruntutanya pras ajuman, daksina gede kadi nguni. Ring aaping pamujan samangkana kadi aap.

Malih caru ring sor: bawi recah 1, ingolah kakatikan sarwa galahan, balunge winangun urip, celeng guling 1, caciri bawi daha 1, guling itik 1, babangkit 1, tadah 1, pras, benang atukel, jinah 225, sata pinanggang 12, jinah taled babangkit 225, sale satukel, sega cacahan 11 tanding, iwaknya gagempungan mawadah tapi anyar, taled 11 sowang, jangan sakawali, gelar sangha, sega garuda, timbunan acatu awadah tapi anyar, sinurat garuda. Iwaknya jajatah 23.

Mwang sapratyekaning adudus agung tiningkahakena ring Aji Tapahini uliken, irika telas inarcanan sapratekaning yajna, mwang ring plutuk, ring putru sangkara pada telas kabyaktayang tekang sapratekaning sawa wedana, asti wedana, atma wedana, prasama sampun kaarcanan. Kawruhakena juga pwa ya, aja epeka, apan pakenan ing kadi kitanaku juga adabeyang tadaha, maka nguni ring Rogha Sanghara ning Bhumi mwang Prakempa. Yan tan manut maka pamarisuddhanya ika wenang dinanda den ta ikang manusa loka, ajaken wado kalan ta. Sang hyang Purusangkara maka ngaran ta wenang kita magawe ya durmita, durmintan ing bhumi.

Yan sampun manemugelang yugan ing bhumi, prapta ring kali yuga, sang Hyang Kala Matyu maka aran ta. Kreta yuga mwah sang Hyang Matyunjiwa pwa sajnan ta.

Mangkana den ta rumaksa jagat, haywa peka.

Umatur Bhatara ri ibun ta: ”singgih Bhatarì, kunang yan ana wang keneng lara kagringan, kadyang apa upasubanya? Ndah warah akena ranak Bhatarì”.

Ling Bhatarì: ”Aum anaku Hyang Kala, yan hana wang kena lara panes mangarab, hana maka uripnya”. Ta, Sa, isen nguda, bras mes, sembar tulang cetiknya. Tutug akajeng yan tan waras, sa, kapkap, uyah bejek, pres den atekes ginlar dening klabet, sembarakena tulang giyingnya. Yan tan waras dadi panes maleman, ngabubawang awaknya kabeh selid sore, yadyan teka lwas laranya nga, tiksna kapendem. Ta, sa, baligo arum, temu tis, bawang tambus, karud kabeh, pres saring, dadah dening kawali waja, inumakena, dadi mijil ikang panes. Yan tan mijil ika peluh awaknya dayuh temahanya. Yan tan mangkana kari ya kadi nguni. Wekasan metwaken rah sira kadya ketekan anyang, pejah juga pwaranya wang lara mangkana.

Yan teka lwas panes awaknya. Sa, isen, gamingan, temu tis, karud, yeh bras, sebar awaknya kabeh. Yan grah nangken nyoreyang mwang bayunya paheshes jarijin tangan sukunya nyemala nyoreyang, uswan metu lamba panas, sbaha gantung wang mangkana. Ta, akah kutat kedis, akah nyuh mulung ne nguda, akah kacemcem, lublub buhu, sindrong gagambiran, weh apuh bubuk, eningnya dadan dening kawali waja. Wus rateng tahap.

Mwah yan hana awaknya grah kala nyoreyang, pramanya leper, bayu metu ring irung panes, sabaha wang mangkana. Ta, sa, lublub buhu, lublub tingkih, ketan gajih, asaban cendana, weh juhuk, uyah uku, tahap akena.

Yan kesat lambenya tur nyeneb, bayu metu ring irung mapanes nyoreyang tangan sukunya nyem, sbaha jampi wang mangkana. Ta, sa, yeh kasimbukan, tirisan panyalin, damuh tlengisan, pijer cina, tahap akena. Iku ngaraning panes sawiji dadi makweh. Haywa nyembar wang kena panes mangkana. Yan sembar panes mangkana nghing tapakena rumuhun.

Ling durga: ”Sadna Bhatarì, kadyang apa tapa ika? Ndi unggwan ing atapa” ling Bhatarì Durga: ”Lah kayeki titahnya tapa. Yan hana wang minta ri kita, aja sira tan paweh. Kewala hana pininta denya aweha juga, iku nggwanya tapa nga.

Hana mwah ikang segahana sira aja sira milihin sega, apan pawak ing Sang Hyang Amata, papa dahat sira tan siddhi phalanya. Apa lwirnya: sisa, tataban, carikan, lungsuran, paridan. Iku wenang sira nganggo.

Ling Durga: ”Sajna Batari, apan dahat maletuh ikang sega. Yan lungsuran Sang Hyang Siwa Guru maglem ranak Bhatarì, apan dahating masuci Sang Hyang Siwa Guru”.

Ling Bhatarì: ”Aum anak Sang Durga, wruh sira maharan ing letuh. Ndi kang di araning suci?”. sajna Bhatarì, apan sega ika wit ing setra. Setra ika wit ing wangke. Ika karananing letuh. Sang Hyang Siwa Guru sira suci”.

Ling Bhatarì: ”Lah yan mangkana den ta, yan hana wong pawestri anapak ing setra tan arepa kitanku. Kunang Sang Hyang Giri Putri dahat masuci, dahat maletuh. Apan karananing mangkana? Giri ngaran gunung, gunung, nga, prathiwì. Putri nga, panak. Panak, nga wetu, wetu nga, sila,. sila, nga. Watu. Kunang wang aumah ring gunung kalanya aputra apurusyadi onggwanya ya ring gunung juga. Mangkana ling Bhatarì.

Mwah Bhatara Rama Wijayam kawruh akena. Bha, nga, wit. Ta, nga, wetu. Ra, nga, angebeki loka. Rama, nga, bapa, Wija, nga, anak. Yama, nga, ibu. I bapa, nga, cangkem. Anak, nga. Jihwa, nga, lidah. Yam, nga, ibu pahledan. Ika ngaran Dewa Bhatara ring sarìra. Ika ngaran Sang Hyang Titah, sira wekas ing tuduh, ika anuduh aken kabeh. Siwa, nga, suhun. Ika ngaran Siwadwara, nga, pabahan.

Ring apa mijil ira pabahan tan hana ring sarìra, hana manusa tan pasarìra. Yaning sarìra kadyang apa ambunya? Wangi mwang banges. Yan wang pejah sama lawan dewa. Dewa tan milu masabda. Wang pejah tan pasabda, jatinya Siwa Buddha dewajati wijil ing swarga. Karaningnya kalaning puja walin ing dewa gaweyakena Widhi-widhana tirtha ring Sang Siwa Buddha maka siddhaning dewa yajna, twin ring wang pejah juga mangkana. Gaweyakena Widhi-widhana, inangaskara dening sang brahmana Siwa Buddha, maka phalaning sang atma mantuka ring swarga. Kunang wang tan maka don tirtha sang Siwa Buddha salawasnya tan amanggih kaswarganya, apan jadma tan kasupat dening Siwa Buddha, wenang amanggih Panca gati sangsara sama lawan atmaning wang tulah keneng upata upadrawa tan dadya jadma mwah encep ringkawah.

Mwah tingkahing bahisa, nga, prajnan. Carika, nga, sahananing puput, lwirnya: sampi, nga, carikan tanggala, carikan prabot. Tanah carikan tanggal lampit. Padi, jagung, sela carikan kebo, sampi. Bras oran cacah carikan prabot palatri.

Tataban, nga, salwir ing matampak, majemak. Paridan, nga, sahananing mabakta. Ayaban, nga, sahananing pilihin. Lungsur, nga, twa, pasil ika jatinirang lungsur.

Titah ing waidha. Ong, nga, manusa. Toyam, nga, yeh, nga, gangga. Satam, nga, sakadi. Candam, nga, wangi. Puspam, nga, kusuma. Samara payam, nga, amatra katonua. Nagni rah, nga, getih ing, api. Gni, nga, genah. Ya teka ne mawak api. Netra bang, nga, barak, nga, surya candra. Ika, nga, rwa bhineda. Rwa, nga, roro. Da, nga, dadi. Nghing tan hana dewa ring buwana gung ring bhuwana alit juga unggwanya.

Papusuhan ta, nga, Bhatara Iswara. Paparu, nga, Bhatara Sangkara. Ati Bhatara Brahma. Usus Bhatara Ludra. Ungsilan Bhatara Mahadewa limpa Bhatara Mahesora, tutudedi Bhatara Siwa. Mangkana ling Bhatarì.

Mwah umatur Sang Durga: ”Sajna Bhatarì, kadyang apa titah ing wang kena gring watuk kelkelan”.

Ling Bhatarì: ”Lah kaya iki tingkahnya nguni duknya kari waras sira ngantut urung. Sampun liwar limolas ari nora ya mawruh witing lara mangkana. Mati juga wang mangkana tan kena tinambanan, ya dadi wetu makelkelan tansah kapati-pati. Wus mangkana masret munyinya metu tengkaak, jampi maling. Nghing yan kari sajroning roras dina waras ika. Iki tambanya: sa, carman balimbing besi saka wit binakar, kunyit warangan matambus, lunak mapanggang. Ra, pula sahi, bawang tambus, yeh ketan gajih, tahap akena.

Yan karasa kena jampi upas. Sa, rwa gandola putih, temutis. Ra, bawang adas, sembar lambungnya mider. Maka inumnya: S, sembung wangke, jawum-jawum putih, ra, pulasahi, bawang adas.

Yan hana wang abangkes alon rumuhun dadi atitir awali-wali tan sah kapati-pati. Wekasan ngreges a temahanya mabangkes buhung ngreges dadinya. Ta, sa, jeruk purut, isen kapur, temutis, cekuh, kunir, tumukus, ulet, pres, saring, tibani, cuka tahun, asaban cendana. Ra, menyan, kumukus, pulasahi tahap. Ngawe cuka tahun, asaban cendana. Ra, menyan kumukus, pulasahi tahap. Ngawe tamba ri kala Bya, Ka, tuwi tan Kaliwon, kewala ya kajeng wenan. Wedaknya ulungan don waringin, cekuh mapanggang, pulasahi, adas.

Kunang yan hana wang ngulati tukang, awasakena den tepet, sukunya duk munggah ing babatur. Yan tengen munggah rumuhun tengernya sang lara, bubuk awaknya lara tur lesu nek atinya naglempuyeng. Mangkana laranya. Ta, sa, kasisat putih, siladaka, maswi, pulasahi tahap. Maka wedaknya: rwaning kendal, cekuh, cendana. Ra Pulasahi.

Yan sukunya kiwa munggah rumuhun kang agring ulun atinya lara, bangkyangnya lara, lesu, linyum, mwah yan liwar sapuluh dina pinakitnya, nora wang wruha ngusadanin, mati juga wang mangkana. Kadyang apa panakitnya ambahanya mati? Metu rah saking sipah, sakeng rambut, sakeng silit, ring song bulu, ika tan wenang tinulung, bayu kasuduk, nga. Ta, sa, temu poh, temu akar, isen. Ra, katik cengkeh, phala kurung, sampar wantu, santen nyuh mulung madadah apang padet, pipis tumuhun. Wus rateng pulung-pulung, untal sari sari, sasantun den agenep artha, 77, genep tingkahing sasantun, ma. ”Bena putih katemu tulung, pangentas patpah iku bulisah. Rehnya amantra amegeng bayu”. Maka wedaknya, sa, isen matambus, ra, tingkih mapanggang, remek daging kasuna tunggal.

Mwah tengeraning wang tukang, delengen matanya sumrah katon matanya, tangan paguridip, kang agring sirahnya sakit, wetengnya lara, sukunya lara, kena wisya waraguna, kaswen mati wang mangkana. Kadyang apa ambahnya mati? Mauwab, mataag, ngetor, metu peluh tan pegat. Wus mangkana nelik matanya, macengung uninya, yan menget malih ya ngentah kadi rumuhun. Ta, sa, inan temu kiruk dagingnya isinin menyan, wai wrak, ji kalih, tambus tum, wus rateng, pipis den alembat, pres saring, eningnya dagingin kalabet, ginten cemeng puh irungnnya. Pakinumnya, sa, rwaning bengkel putih, temutis, kacang ijo, pipis peas saring, timbung campuri pinge ning taluh ayam. Wus rateng, wai jruk, malih kinla de ning kwali waja.

Wusnya rateng malih rajah. Ra, cengkeh metutup, remek daging, gulasari, mica musi, wai jruk. Wus macampur malih dadah dening dadasar cemeng sadarana.

Iki rajahing dadasar: nde yung mung.

Wus kinla wai ketan gajih tahapakena. Phalanya sakweh ing lara ring weteng utas denya. Tamban iki tan pilih lawan. Ngawe tamba wenang ring sukra Ka, nemu Kajeng. Twi tan kliwon, kewala Kajeng temunya wenang.

Mwah maka wedaknya: sa, gamongan, cendana, yeh anakan, wai jruk mawadah limas andong. Wus mawadah rajah ikang burat.

Iki rajahnya: (………….)

Phalanya yan lupa krasa tan pagalih, waras denya.

Malih cindra ni panakiting wang tan katon, wang ngulati tukang juga cidranen ring matanya, ring munyinya. Yan katon putih matanya gading bulunya jring, munyinya sasedenan, apanya lara osek atinya, osah angsah tangkahnya sakit mrasa teked ka tengah, saranduning awaknya sakit kena wisya banyu mala nga. Malih enyeh-enyoh ring daím, nghing yan nganting pitung ar, gring ika yan tan wruha ngusadanin mati phalanya. Yan tan mati buduh pwa ya.

Ta, sa, akah slagwi lanang, cekuh, sembung, pipis pres saring dadah dening kawali waja. Iki rajahing kwali: (……………)

Wus kinla tibani lengha tanusan Ra, wangkawa, mundar parawos, inumakena. Ri wusnya anginum tamba ika inumakena sajeng adadasar. Waneh maka bablonyoh, sa, temutis, gamongan, sekar blimbing, wai twak manis, kla den arateng.

Yan adyus haywa dening banyu wedang, banyu mati ngaran.

Mali yan marawat kuning matane ngulati tukang, munyinya clucuh acampur guyu, sang tukang awedalang bayu ring irung kalih. Yanya dres abanter bayu tengen, eweh laranya meh mati ya. Laranya ne kalyang tukang wonwonan, linyun, grah mrapah awaknya tur uyang, tan krasa nu mawak, ring ototnya krasa lara aktip. Yan kanti 6 dina laranya yan tan wang wruha ngusadanin mati pwaranya, mutah rah tan papegatan. Mangkana ambahnya mati. Ta, sa, rwaning Panca-sona ne kuning, lunak tanek, ra, bawang tambus inum.

Wedaknya hayw wehakena adyus mati ya balik gawenang panawutan. Sa, we gamongan, weh bras putih, asaban cendana, batun jalawe. Waneh maka pangantinya: Sa, gamongan 3 iris, weh cuka kla sadarana.

Malih yan mabwah-bwah awak sang ngulati tukang tur tekanya pada gati, adalan banyunta ring irung. Yan sama deresne kalyang tukang glem ngapwan, ulun atine sakit mepet, kreng mawiduh kecah-kecuh, manining basangnyane. Ta, sa, sulasih, myana cemeng, kasimbukan putih cakcak, pres saring, Ra, phala, katik lanang ne makreb. Sembar ring ulun atinya, sa, kapkap kuning, cekuh, isen, kunir 3 iris. Wedaknya suruh temu urat, cekuh bakar sasigar, lunak mapanggang, sampar wantu binakar, pulasahi matambus, asaban candana, wai jruk, ma, Ah sardang sarìra mati kukus ules kukus kaulesan.

Iti ngaran Puspa Kalimosadha. Kawruhakena panakiting wang, ring sarìranya kaciryan denya. Nghing yan ngangge sastra iki tapakena rumuhun. Yan puputa denya byasa phalanya yan hana wang ngulati tukang kawruhakena ring sarìranya kaciryan den ta panakiting manusa, twi mati kalawan mahurip rumasa ring awaknya. Yanya pacang mahurip teka ya wang amawa rwan ing waksa maon angusadani awaknya. Yanya pacang mati teka janma amawa wangke ring pangipen twin ring samadhi tanya mankana.

Mwah yanya wang teka ngulati tukang semengan kalaning i tukang kari ya aturu, kang ngulati pada lanang-lanang, ne sakit anak luh, kebus tembenyane sakit tur sampun malyang balyan keni sampun kasembar kebus ika, dadi kapendem kebus ika. Kaswen-swen gringnya sering malyang balyan, dadi metu getih sakeng silit kadi ketekan anyange. Wus mangkana embet basangnyane tan dadi mabacin tan dadi manyuh, bawongnyane beseh tan dadi maglekan, pupunnyane beseh ne di kebot. Mangkana pinakitnyane, pejah wang mangkana. Tambanya, sa, bligo arum, temutis, bawang matambus, kikih kabeh pas saring dadah dening kawali waja, tahapakena.

Iki tambahnya sahaning tiksna kapendem.

Yan beseh sagenahnya, sa, don kakrepetan, bawang adas, empol andong olesakena. Yan bengka tan dadi manyuh tan dadi mabacin, sa, carman dapdap, bawang adas, sembar wetengnya. Malih sa, empol pandan, empol manas empol endong, empol jaka, bawang sembar sor silitnya.

Malih yan hana wang ngulati tukang sawiji, kalaning wengi tekanya sampun i tukang aturu, teka ya umatur sada sengap. Kenken sakitnyane wong lanang ait. Kebus awaknya olih masembar kapendem panesnya ika mamahang tekanya. Wus mangkana ngawetwaken rah kadi ketekan. Wus mangkana niwang sapisan tan eling ring awaknya tur kredek-kredek angkihanya metu peluh maka ukud, mangkana temahanya. Ta, sa bliga arum, temutis, bawang, tambus kikih, pres saring, dadah dening kawali waja. Yan metu panes kadi nguni waras wang mangkana. Yan tan metu panes ika pejah juga ya.

Nihan tengeraning wang ngrempini nga, bobot:

Yan otot ing socanya dumilah tur jenar, yan ring tugtung rambutnya semu wilis kalimatmatan. Malih delengen paigel-igelanya ring arep, yan katon padrutdut ring pacagukanya ika yan metu anaknya samadi galar. Mati rare ika. Yan nora mati lara ika memenya mati. Duk wawu ngidam kena wisya taruba, nga, cekutan ring paturin, nghing yan arepa mahurip kawasa juga. Ta, sa, rwaning jruk, limo, kapkap kuning cakcak kabeh, pas saring. Ra, lunak tanek, katumbah, klabet, tri katuka kinla den arateng. Wus rateng wai cuka tahun, wai jruk, lengis tanusan, tahapakena.

Malih patengeraning wang ngarbhini yan katon kang putih ing matanya carmanya masawang pinge, ring suku matadah beteg sada gading.

Malih awas ring paturon yan karenga ambeknya mamba ta cemeng, iku wang praya mati. Kadyang apa patengeranya? Lesu satata kereng pules, kareng mangan kaget-kaget, metu rare ika pramangke ya beteg maka ukud, kena moyo banyu nga, yan diniusaken mati ya yanya wus umanak. Yan hana wang mangkana haywa ngusadani teka mati wang ika.

Ling Bhatarì: ”Lah iki pangdepnya kawruhakena sastra uttama nga. Canting Mas, Siwer Mas, Lwih parikramanya sastra iki. Wastu asing angangge umangguhang sadya rahayu. Jah tasmat suka tan kataman gring, sakwehnya kaparisudhanen dening sastra iki. Mantra iki dahating lwih parikramanya, lwirnya.

Ana nga, wre-astra, ika dadi wangsita. Ana modre, ika dadi kamoksan. Ana swalalita dadi mantra. Mangkana parikramanya.

Matangnya dwa-dasa kwehnya kawitaning sastra kabeh ika amatemu ring Na, Na ring Ca, Ca ring Ra, Ra ring Ka. Ka ring Da.

Ikang Na matemu ring Ya. Ca ring Ja, Ra ring Pa, Ka, ring Nga. Da ring Ba. Ta ring Ga. Sa ring Ma. Wa ring La. Pepek patemuning Wre-astra.

Ikan modre matemu ring Swalalita. Ika ngaran patemuning dyatmika saramaksa kamoksan lawan mantra. Ika nga, kramaning dasa-bayu, sabdanya: Ih A Ka Sa Ma Ra La Wa Ya Ung.

Iki dadi dasaksara sabdanya: Sa Ba Ta A I Na Ma Si Wa Ya, pinalih dadi Panca-brahma mwah maringkes. Iki Sa Ba Ta A I. Sa mulih ring Ba. Ta mulih ring A. Ya mulih ring I dadi traksara A U Ma, Nga, trayaksara ring jro tinulung dening angsa (........) karaning dadi masabda: Ang Ung Mang. Jatinya mawak lintang bulan surya nga, tryaksara ring jaba, mawak api yeh angin.

Ang magenah ring ati dadi gni. Ung magenah ring ampru dadi yeh. Mang mulih ring windu. Windu mulih ring sunya. Sunya mulih ring akasa. Ya geh matane.

Ikang Ang Ah nga, Rwa-bhineda irika pasuk-wetuknya, ring witing ati dadi bayu malang mampet amarga ring irung kalih, krana ngaran rwa-bhineda, apan bayu ring irung tengen terus ring silit, amarganing sekul ulam. Bayu ring irung kiwa anrus ring baga purus marganing toya. Mangkana krmanya Sang Hyang Rwa-bhineda aksara wisesa.

Mwah ikang Ang dadi Ongkara ngadeg ring dada. Ikang Ah dadi Ongkara sumungsang ring gidat. Ardacandranya ring tulang bawu. Windunya ring cekoking bahu. Nadanya ring lidah. Ongkara sumungsang ring gidat. Ardacandranya ring alis. Windunya ring slagan alis. Nadanya ring tungtunging irung. Ika patemwakena tungtunging lidah lawan tungtunging irung ta kadi angadu pucukng rwi, sida ya matemu kapanggih den ta kasidening mantra. Ika maka dasar salwiring lalekasan.

Yan sampun langgeng mangkana siddhi juga ya. Yan tan mangkana arang kasiddhyan tinemun ta, tan pendah taru tan pawit juga ya.

Yaning anggawe panawar sandhi, iki regepakena rasakena gnine ring tulang cetik, upining sakeng puser, apanya gni tabunan. Angine ring pupusuh anggen ngupinang, idep umurub anuhut tungtung Ongkarane ngadeg ring dada. Ardacansrane ring tulang gulu maawak agni murub nuut windune ring cekoking gulu, ya mawak sibuh mesi wai. Lidahe nadha mawak wai kaglut dening agni.

Yan sampun mangkana karegepanya wetu kukus tang wai panaware ring sibuh, siddhi phalanya. Nghing haywa obah den ta rumegep. Pepet tan dwara sapta ring sor ring luhur. Krana kadi grah sswarnaning nadhanta ring jro kadi genta ngawang-awang. Ika cirinya siddhi Sang Hyang Mantra wak bajra narasingha, ring jro Siwanjana mawak siddhi juga ya.

Ikang Ongkara Batuk. Ardacandranya ring alis, windunya slaning lalata. Nadanya ring gentiling irung ika awaning amata sakeng akasa umili maring sor, tibanya ring jiwa-raga. Akasa maring untek nga, bunder waran petak kadi duma, ya ngaran langite ening awakta:

Ikang maeta tiba kadi udan wetunya. Umiliyaken awuning lara wisya sakwehnya geseng dening apuy trus maring wat nga, lwah ya ring suku kiwa trus mareng sajarahing sagara ring tlapakaning suku. Ika nga, suku nga, pasih. Wusnya aniramin wisya awunya angurdha tekeng muladara-gni. Malih idep makaplug, dyun kundi manike mesi amata ring slaning batuk. Windu Ongkarane nungsang ring walung kapalane. Ika mwah amlabar gnin wisyane, malih angili tekeng udani. Mangkana denta angagep, ikang mantra ngawe kasiddhyaning panawar gni sakala.

Yan kena gring kena upas katawar denya nadyan wang pacang mati kari bajang, maurip juga denya. Yan wus wada pejah juga ya. Jah tasmat, aja wehing wong lyan dahat mauttama panlasing sastra iki.

Iti gaglaran ring raga, ma: Om Mang Tang nama swaha, Ong Ang Tang nama swaha, Ong Ung Tang nama swaha.

Iti Sang Hyang Barunastra wisesa maguna, kweh phalanya, sabdanya: Sang ring pupusuh. Bang ring ati. Tang ring ungsilan. Ang ring ampru. Ing ring patumpukaning ati. Nang ring paparu. Mang ring usus agung sing ring limpa. Wang ring ineban. Yang ring tugtunging pupusuh. Ong ring witing pupusuh.

7 komentar:

  1. swastyastu. terima kasih bantak atas tulisannya. sehingga kami yang di sulawesi memperoleh tambahan pengetahuan. penulis yang budiman...sekiranya jika penulis tidak keberatan tyang nunas tulisan kala tatwanya .niki mail tyang (www.putusudarma371@yahoo.co.id atao damokratna@gmail.com) suksme ping banget.....???

    BalasHapus
    Balasan
    1. inggih.. segera tyg kirim...
      suksma sampun simpang ring cakepane... mogi rahayu...

      Hapus
  2. halo bli, salam kenal saya Wisnu. Saya orang Jawa yang sekarang tinggal di Yogyakarta. Saya memperhatikan bahwa kakawin ini terdiri atas bahasa Jawa Kuno campur Sanskerta. Saya sendiri tidak pernah mempelajari kakawin karena dalam muatan lokal bahasa Jawa kakawin tidak pernah dimasukkan ke materi yang harus dipelajari, sehingga saya merasa kesusahan mengartikan / memahami kakawin.
    Bahasa Jawa yang dipakai di pulau Jawa adalah bahasa Jawa Baru, yang diciptakan oleh Kesultanan Mataram Islam. Saat Mataram Islam memperluas wilayah, ia turut menyebarkan bahasa Jawa Baru. Namun ada beberapa daerah yang masih mempertahankan kosakata-kosakata bahasa Jawa Kuno.
    Sebagai contoh kata "aku / saya" dalam bahasa Jawa Baru disebut "aku" (bentuk biasa) atau "kula" (bentuk halus), namun dalam bahasa Jawa Kuno disebut "isun" atau "ngong"
    Daerah-daerah yang mempertahankan bentuk "isun" antara lain Banten Utara, Indramayu, dan Cirebon (akibat migrasi yang dilakukan orang Jawa saat berdirinya kerajaan Cirebon dan Banten), suku Tengger di Gunung Bromo, dan suku Osing di Banyuwangi. Untuk daerah-daerah ini, mereka selalu menentang invasi Mataram Islam, meski Cirebon akhirnya menjadi negara bawahan Mataram Islam.
    Kata "ngong" berevolusi menjadi "nyong" atau "inyong". Ini menjadi kekhasan kawasan berbahasa Banyumasan / ngapak-ngapak (daerah Kebumen, Purbalingga, Cilacap, Banyumas, Banjarnegara, Tegal, dan Brebes). Meski masuk wilayah Mataram Islam, kondisi alamnya yang jauh dari pusat kerajaaan Mataram Islam membuatnya masih dapat mempertahankan bahasa Jawa ngapak yang merupakan turunan langsung dari bahasa Jawa Kuno.
    Oleh sebab itu, saya amat sangat kagum menyadari bahwa Bali masih melestarikan kakawin-kakawin berbahasa Jawa Kuno campur Sanskerta ini, karena orang Jawa sendiri amat sangat jarang yang masih mengerti arti Kakawin (kecuali mungkin yang beragama Hindu di beberapa daerah). Bagaimana ya bli sejarah Kakawin masuk ke Bali? Mengapa tidak menggunakan bahasa lokal Bali saja? Saya ingin tahu. Terima kasih. :)

    BalasHapus
  3. LONTARNYA SANGAT BAGUS. KEBETULAN TIANG SEORANG ROHANIAWAN NGIRING IDA RSI MEMBACAKAN PUTRU KALA TATWA. DENGAN KEMURAHAN HATI TIANG MOHON BISA DI COPY SEBAGAI BAHAN REFRENSI SUKSMA.
    GURU PUTRA RASTANA, S.Ag.,M.Pd.H.
    KEPSEK SD 1 SEMINYAK
    TIANG MOHON MINTA BISA D KIRIM KE EMAIL sdn1seminyak@gmail.com
    SUKSMA

    BalasHapus
  4. Referensi niki sangatlah penting untuk diketahui oleh umat hindu, maka dari itu ini menjadi salah satu upaya untuk melestarikan budaya-agama, saya pribadi sangat tertarik membaca ini dan dapat saya jadikan referensi dalam kehidupan bermasyarakat, saya mohon admin menyediakan soft copy untuk artikel spt ini, agar bisa di share dan di save, mohon berbagi ilmu

    BalasHapus
  5. ampura niki email saya ayueva881@gmail.com

    BalasHapus
  6. Om Swastiastu, untuk lukisan sampul Buta siu, kebetulan tiang yang melukisnya, sekarang lukisannya masih tersimpan di Wikarta fine art Gallery, alamat, jalan mundeh, banjar dauhuma, desa bitera, gianyar, Bali. Kontak, WA, 081338603541.suksema.

    BalasHapus