Google+

Asta Kosala Kosali dan Astabumi

Asta Kosala Kosali dan Astabumi

Om Swastyastu
Katattwaning Ngawangun Manut Sastra Agama Hindu
Pawangunan Krama Hindune utamine ring Bali dahat mitatasang parindikan tata cara ngawangun madasar antuk daging-daging Sastra Agama Hindu, pamekas dasar utama Sanghyang Aji Weda. Palemahan Ida nenten pateh manggeh sekadi napi sane kaunggahang ring Catur Weda sakewanten sampun nyuti rupa manados sari-sarining “Aksara Aji” pawangunan sakadi Hasta Kosala, Hasta Kosali, Hasta Bumi, Wiswakarma, Asta Patali, Aji Janantaka, Taru Pramana, Bhamakertih, Satkertih, Caturlokapala, Astamandala, miwah Lontar Tattwa lan sastra siosan sane muat indik pawangunan. 


Punika kamanggehang minakadi sepat siku-siku anggen gaguat nepasin sang eling ngamargiang tatuek dasar agama. Palemahan Wedane punika nenten lempas taler mikukuhang indik catur dresta miwah sima manut kewentenan masor singgih manut sasananing sang ngamargiang pawangunan. Duaning pecak rihin agama Hindune ngeranjing ring Bali antuk sukerta boyoja sangkaning ngicalang budaya lan adat sane wenten. Sakewanten budaya lan adat punika kapramananin antuk jiwa agama Hindu. 

Punika nyihnayang adat lan budaya Baline mateja kadi nunggil ring agama Hindu tan sidha kapasahang. Tejan Baline sane madasar kasucian sekala niskala mawasta taksu. Witning sutejan taksun jagate ngawinang sida nginggilang Baline kaloktah ring dura nagara. Keajegan agama Hindune manut kadi kecaping Sanghyang Aji Aksara utama maprawerti ring pawangunan Bhuana Agung lan Bhuana Alit sekala niskala, pinaka dasar pamikukuh ngajegang Bali nguwub ngider Bhuana.

Madasar antuk pramana agama Hindu sakancan dresta lan sima sane wenten ring adat soang-soang genah, manggeh werdhi sayan nincap satata nginggilang kasukertan jagat. Agama Hindune satata sida nginutin aab jagat nenten obah yen sida ngambekang antuk pikayun sane degdeg landuh miwah asri. Duaning agama Hindune pinaka jiwa pramananing sakancan wenten ring jagate, mawinan sida wicaksana ring prawertining pakibeh jagat.

Pamikukuh agama Hindune ring Bali, wantah kainggilang ring Desa Pakraman madasar antuk awig-awig miwah pararem desane. Keasrian lan kasukertan desane sandang pisan satata tincapang mangdane sida manggihin santa jagadhita. Silih tunggilnyane nganinin indik pawangunan sekala niskala. Pawangunan inucap satata madasar antuk :

1. Tri Hita Karana

Tri Hita Karana, luire :

  • Parhyangan Paiketan para janane ring Ida Sanghyang Widhi miwah sawatek Prabhawan idane, mangdane satata inggil tur sida rahayu patut ngaryanang genah suci minakadi Pelangkiran, Sanggah, Merajan, Panti, Paibon, Kahyangan Tiga/Desa, Kahyangan Jagat, Dang Kahyangan, Sad Kayangan miwah sane lianan.
  • Pawongan paiketan para janane miwah sane lianan. ring sakancan sarwa mauripe mangda sida Salunglung Sabayantaka Paras Paros Sarpanaya, patut kakaryanin genah pasayuban minakadi umah, miwah badan wewalungan.
  • Palemahan paiketan para janane ring sarwa pranine mangdane sida Asri, Werdi ajeg sarwa tumuwuhe ring jagate, mangda pakibeh jagate degdeg landuh Tata Tentrem Kerta Raharja. Patut nandur miara saluiring karang paumahan dagingin tatamanan, nandur pala bungkah, pala wija, pala gantung miwah tetanduran upakara lan sarwa sekare mangda sayan asri pekantena nyane.


Wantah tatiga sane sida ngawinang kauripane sukerta tata tentram kerta raharja, gemah ripah loh jinawe, landuh kang sarwa tinandur, murah kang sarwa tinuku. Pakilitan pasemetonan kramane sayan rumaket, riantukan sayan nincap pakelinge ring sane tatiga ngawinang mangguh bagia sekala niskala. Kaasrian Palemahane ngawinang sayan seger waras para buron, miwah janane sami ri kala nitening kauripan manut tatujon santa jagadhita. Pakeling ngiket angga ring Sanghyang Widhi patut tajepang madasar Sanghyang Aji Saraswati mapawayangan ring sastrane utama, ngawinang para jana Hindune satata ngarcana Widhi ring saparipolahing laksanane patut.

2. Tri Mandala 

Tri Mandala utawi Tri Angga luire :

  • Utama Mandala/Angga genah sane kasuciang, kapingitang linggan taksune.
  • Madyama Mandala/Angga genah pakubonan, umah, pasayuban, pasirepan taler patut madaging genah suci marupa plangkiran pinaka linggih taksune.
  • Kanista Mandala/Angga genah teba, badan ubuh-ubuhan minakadi; celeng, siap miwah sane lianan, patut kagenahin pangayengan ring Ida Sanghyang Rare Angon.


Sinanggeh utama mandala sakancan Parhyangan, genah suci Bhuana Agung pinaka uluning jagat, uluning desa pakraman miwah uluning pakarangan. Madyama Mandala sakeluwiring paumahan genah pakarangan pakubon janane miwah sato sane pinaka pasayuban nunas kahuripan lan amrta panglantur pramaning sekancan sane maurip. Kanista Mandala wantah genah mupulang mendem sakeluwiring reged minakadi teba, setra mangda asri, anut, adung pakantenane nenten nyungkaning sakancan sane maurip. Kawentenan Tri Mandalaning Desa Pakraman sahanan Parhyangan genah suci desane pinaka Utama Mandala. Pakubon genah karang paumahan para krama desane pinaka Madyama Mandala. Setra genah nyilibang sahanan kakaonan lan rasa nenten becik sakeng para warga desane pinaka Kanista Mandala.

Ring karang paumahan ungguaning Tri Mandala luire : 

  • Utama Mandala genah Merajan, Sanggah miwah genah suci siosan patut genah paumahan manut kadi ungguaning Catur Lokapala. 
  • Kanista Mandala genah sakancan regede patut kakaryanang teba. 

Yening ring Tri Angga Prabhu utawi:

  • sirah pinaka Utama Angga, 
  • soring kanta luhuring ceking pinaka Madyama Angga, 
  • soring ceking kantos cokor sinanggeh Kanista Angga.

Ring wangunan;

  • Utama Angga: kakereb wangunan, 
  • Madyama Angga: sesakan wangunan, 
  • Kanista Angga: sendi, bebataran pinaka dasar wangunan.

Sepat pematut wantah pinaka pikamkam para janane midabdabin pawangunan manut Kanista, Madya, Utama genah ring Bhuana Agung miwah Bhuana Alit. Duwaning kasucian Bhuana Agung lan Bhuana Alite patut kainggilang miwah katengetang manut genah masor singgih, mangdane sayan mateja taksun jagate sidha rahayu.

3. Rwabhineda Tattwa

Rwabhineda Tattwa minakadi :

  • Hulu/Luan/Singgih patut kainggilang kapingitang mangdane sayan nincap kasucian sakala niskala, sakadi genah suci patut ring luan kaja kangin, kaja utawi kangin.
  • Teben/Sor sakancan sane sinanggeh reged lan mala, patut genahang ring teben mangda nenten ngaletehin kasucian turmaning nenten awor genahe patut kelod kauh, kelod utawi kauh. Kaja kangin kainggilang genah sane mautama mawasta “Ersanya” patut genah Parhyangan utawi Pelinggih Dewa.

Yening ring katatwan sekala niskala indik kasukane sinanggeh swarga genahe ring sakala utamine jagat Bali sane kadasarin tata linggih taksu ngider Bhuana kawangun Pura Besakih linggih Sanghyang Sambhu. Besakih mawit sakeng bawos Basuki duk pamargin Ida Rsi Markandya nasarin jagat Baline maarti selamat. Sakeng irika ninjo indik tata genah panyengker jagat Baline antuk Asta Dewata, Asta Dala utawi Asta Mandala/Asta Bumi nganinin sasukatan manut Asta Wara. Punika pinaka dasar wenten pengider-ider Dewata Nawa Sanga kakaryanang Pelinggih Dewa ring Gununge miwah pasisin segarane. Kelod kauh utawi Wayabya mawasta teben genah sakancan pangleburan regede. Yen ring kawentenang duhkitane mawasta naraka utawi kawah jambangan awanan genahe ring pasih Ulu Watu. 

Punika martos matenggek batu wantah janmane sane sigug, bengkung, tan uning ring sukat angga patut nemonin naraka loka. Regede kalebur antuk Sanghyang Dorokala, Kingkara balan Ida Sanghyang Yamadipati dados suci awanan pinaka pelinggih Sanghyang Rudra panglebur sahananing mala, papa, klesa, reged bhuana agung miwah bhuana alite. Regede sane katanem kasingidang metu amrta ngamertaning sarwa tumuwuhe, baburon miwah i manusa. Yening ring etika utawi susila agama Hindune iwange tan patut sinahang ngangge pangunadika mangda nenten ngaletehin pikayun sameton tiosan.

Kakalih sane pakantenane satata matungkas ring jagate manut sor singgih, luan teben, sukla caruban, suci reged, kawon becik, kawah swarga, wahya adyatmika, sekala niskala, dewa raksasa, iwang patut miwah sane lianan. Makekalih punika patut satata anut pemargi sasana lan tata cara ring kawentenan genah, nuju kadegdegan jagat (keseimbangan). Yening eling ring ketatwan Rwabhineda janten sida nginggilang kasucian, mendem karegedan sane satata rumaket tan sida pasahang. Kadegdegan miwah kalanduhan sakala niskala pinaka pangaptin lan tatujon sakancan mauripe sami. Sakewanten yening regede mamurti huru-hara ikang jagat ngawinang kabiahparan, bengbeng kayun, tan sida molah maprawerti manut tatujon kahuripane wantah bancana nibanin jagate sane nenten surud-surud.

Ring tata cara ngalimbakang sor singgih miwah luan teben satata inggil kamargiang anggen ngeraksa taksu utawi tejan jagat bhuana agung miwah bhuana alit. Sane sinanggeh luan ring Bali wenten kakalih minakadi genah Sanghyang Baskaradipati / Surya, endag utawi kangin miwah genah kaja. Kaja mateges gunung, ring dija ja gununge utawi tegehe irika pinaka luan. Duwaning gunung manut Smrti agama Hindu ring tattwa miwah purana pinaka pelinggih Hyang Widhi mateja Sanghyang Gana dewaning kerahayuan mangraksa sakancan mauripe mangda nenten manggihin biahpara.

Sane sinanggeh teben wantah kelod miwah kauh. Kelod mateges laut utawi pasih, miwah kauh genah Suryane masurupan. Patemoning segara ukir pinaka pamurtian Rwabhineda ngawinang jagate metu kahuripan kadi patemoning Purusa Pradhana. Sane sinanggeh suci patut ring luan, sane singanggeh reged patut ring teben. Gunung pinaka luan (kaja) makadi Lingga Acala, Segara ring teben pinaka Bhaga Acala wantah kawentenan kiwa tengen Bhuana Agunge patut wenten makekalih adung patemon manut sasana.

Kangin kabawos luan utawi huluning jagat, duwaning wantah Sanghyang Surya sida nyantenang lemah peteng jagate. Genah pangriin tejane pinaka ulu wantah pateh kadi ring bhuana alit tejan janmane magenah ring ulu surya kalih. Nenten tios wantah teja ngawinang jagate galang apadang, tatas, tetes, ring daging-daging sastra agama pinaka sasuluh manah tejan janane maurip. Kauh pinaka teben, minakdi kajantenang Sanghyang Surya masurupan utawi engseb nyatenang jagate peteng. Peteng patut genah suwung, suwunge genah madurgama, tenget, macihna ngeresin manah sang mangantenang. Ring kawentenane peteng patut yatnain mamargi mapan sering ngaregedin sang tuna yatna, tuna eling ring kasujatian panepas iwang patut. Rikalaning peteng manah jatmane sidha ngaregedin sarira. Punika suksman luan teben ring bhuana agung miwah bhuana alit. 

Yening jagi ngawangun sarira bhuana agung mapelemahan wangunan, tetangunan, minakadi wangunan Parhyangan genah ngarcana Widhi, wangunan pawongan genah pasayuban nunas kahuripan, patut titenin antuk pamastika panepas kaweruhan dados manut sane patut, miwah dados sakewanten nenten patut. Dados sane patut madasar Tattwa, Smrti, Sima, Drsta, Ajah-Ajah Sastra agama Hindu. Sakewanten dados sane nenten patut wantah madasar kamomoan kayun antuk kawiryan, kabyuhan, kawibhuhan Raja brana sakama-kama sane nenten langgeng. Yening dadose sane nenten patut margianga janten keni pamastun bhisaman Sanghyang Sinuhun manut sastra agama. Punika awinan tata cara ngawangun patut plapanin antuk sasuluh sastra sane nginutin luan teben miwah suci reged. Tatujone mangda sida ngraksa kasukertan taksun jagat Baline sakala niskala satata inggil, ajeg miwah sida katincapang.

4. Tri Loka 

Tri Loka minakadi :

  • Bhur Loka: pinaka dasar wangunan sanistane antuk pendeman manut sor singgih, anggah ungguh wangunan sane kekardinin. Sekaluwir wangunan patut madaging dasar wangunan antuk padagingan pinaka pamikukuh bongkol wangunan. Sakalane dasar taulan wangunan janten kapanggih antuk pangaksian niskalane madasar antuk pikayun, pawilangan masor singgih manut kawentenan mangdane suka rahayu.
  • Bhuah Loka: angga wangunan minakadi kakuwub manut kawentenan genah, wastan wangunan masor singgih anut pamargi.
  • Swah Loka: kereb wangunan sane ngayomin ngraksa sakeng luhur mangdane sida maurip kalingganing antuk dewata manut tatujon, kuwub lan genah wangunan.


5. Catur Lokapala

Catur Lokapala inggih punika ngawangun pakarangan utawi wangunan nyatur desa genahnyane pinaka pangraksa jiwa pranamaning sang ngawangun miwah sakancan wentene ring pakarangan inucap. Tatuwek Tattwane wantah nginggilang indik kawentenang Catur Dewata minakadi :

  • Kaja, Dewa Wisnu: genah Gedong.
  • Kangin, Dewa Iswara: genah Bale Dangin, Bale Gede/Sumanggen,
  • Kelod, Dewa Brahma: genah Paon/Peratengan.
  • Kauh, Dewa Mahadewa: genah Loji.

Mawit sakeng katatwane punika mawinan wenten genah wawangunan nyatur ring pakarangan. Riantukan sami para janane mrihang kasukertan mangdane sida kaswecanin, keraksa, keemban antuk Sanghyang Catur Lokapala. Katengetan ngwangun pakarangan miwah wangunan manut tata cara Arsitektur Bali manggeh ring sakancan rarincikan kantos puput satata nginggilang ngastawa miwah ngelinggayang Sanghyang Widhi manut kadi Prabhawan Idane sane karcana ring Istadewata.

6. Paduraksa 

Paduraksa manut Pamucun Genah Pakarangan. Paduraksa mapiteges nyikiang pangraksa mangdane satata mapaiketan sakeng genahe sane nyatur dados asiki. Pamucu mapiteges nganutang ring tata cara, tata laksana, tata krama manut kapatutan daging sepat siku-siku. Nyiku wantah lengkonge sane anut beneng malih nganutin adunganya. Yen sampun nyiku martos sampun adung, anut, pastika, janten. Kasujatianya pastika sampun wenten sane nyengker, ngraksa ngicening panaweng mangda rumasa degdeg landuh. Aran genah manut kadi pamucun karang paumahan luire :

  • Kaja Kangin mawasta Sari/Sri Raksa patut genah suci Parhyangan, Merajan utawi Sanggah.
  • Kelod Kangin mawasta Guru/Aji Raksa patut genah toya, jineng, ketungan, paon.
  • Kelod Kauh mawasta Rudra Raksa patut genah WC, Teba, Kandang.
  • Kaja Kauh mawasta Kala Raksa patut genah Panunggun Karang/Sedahan Karang miwah ketungan.


7. Asta Dewata, Asta Bumi, Asta Dala, utawi Asta Wara.

Asta Dewata wantah akutus Dewane sane patut ngraksa Bhuana Agung miwah Bhuana Alite. Palemahan utawi kawentenan para dewatane kengin magenah ngider Bhuana patemoning Catur Lokapala miwah paduraksa/pamucun karang dados Asta Bumi/Asta Dala minakadi kutus wawidangan pah-pahan jagat. Pangraksane ngider Bhuana Agung mangdane nemu katentreman, kasantosan miwah karahayuan sang ngenahin wawidangan inucap. Sakeng katattwan indik pangraksan jagat punika wetu raris pah-pahan genah wangunan ring pakarangan. 
Luir pamargin ngenahang wawangunan ring pakarangan manut Asta Bumi, Asta Dewata, Asta Dala manados Asta Wara kanggen wilangan genah minakadi :

  • Sri magenah kaja kangin patut genah Suci, Parhyangan, Sanggah, Merajan pangawit nyukat pinaka ulununing pakarangan.
  • Indra magenah kangin wilangan tampakan sakeng Gedong patut rauh ring Indra genah Bale Dangin, Bale Gede, Sumanggen anggen genah ngupakara Manusa Yadnya miwah Pitra Yadnya.
  • Guru magenah kelod kangin wilangan tampakan sakeng merajan patut rauh ring sri utawi uma patut genah sumur utawi tower pinaka Linggih Hyang Wisnu, Jineng Linggih Dewi Sri. Patut genahne mejajar sakeng kangin ngawuhang duwaning samian tan patut kacaruban antuk reged.
  • Yama magenah Kelod, sakewanten yening wilangan tampakan sakeng Gedong utawi Bale Daja patut rauh ring Brahma/Yama genah paratengan linggih Sri Suci tan dados anggen genah sirep jatma makurenan, mangda nenten ngaletehin.
  • Rudra magenah kelod kauh patut genah badan wawalungan utawi teba wilangan sakeng Gedong rauh ring Rudra.
  • Brahma magenah kauh sakewanten yening wilangan tampakan sakeng bale dangin ke loji utawi bale dauh patut rauh ring Sri.
  • Kala kaja kauh, wilangan tampakan sakeng gedong patut rauh ring guru pelinggih Panunggun Karang utawi Sedahan karang.
  • Uma magenah kaja wilangan tampakan sakeng panyengker ka Gedong patut rauh ring Uma, sakeng Merajan ka Gedong patut rauh ring Guru. Gedong simbol gunung mawinan pinaka ulun umah, linggih Wisnu dwaning manut katattwan Adiparwa maosang wantah Sanghyang Wisnu sida ngamolihang Amrta ri kala pamuteran Mandaragirine.

Mekarya kori angkul-angkul 

wilangan tampakan patut rauh ring Kala linggahnyane sakeng aling-aling ka pamesuan.

Paembang sukat wangunan sakeng panyengker sanistane, rauh ring Guru mateges bobot, muat, mangda nenten embet, pinaka genah pamargin niskala lamakane nenten caruban karegedan, katawengan antuk umah/pawongan. Sakeng panyengker yening polih sakeng sisi kangin ka Bale Dangin rauh ring Indra, sakeng sisi kelod ka Paon/Paratengan rauh ring Yama, sisi kauh ka Loji rauh ring Brahma, sisi kaja ka Gedong rauh ring Uma manut Genah Asta wara. Sami wilangan Astawara ngangge tampakan ngariinin sakeng Sri rauh Uma kadagingin panikel manut genah lan tatujon sami patut mapangurip atampak ngandang.

Genah Wangunan manut Pakarangan Sikut Mepek Arsitektur Bali madasar antuk Asta Bumi/Astadala/Asta Dewata/Asta Wara. Conto Karang Marep Kauh.
yukat genah pamedal mapedum 9 (sanga) patut ngrupet kateben manut kawentenan luire punika :
  • Karang mapamedal majeng kangin sukat pamadale sakeng kaler, rauh ring sisi kelod, wilangane 1. Akasing prih ala, 2. Kinabhaktian ayu, 3. Werdhi guna ayu, 4. Danateka ayu, 5. Brahmastana ala, 6. Danawerdhi ayu, 7. Nohan ayu, 8. Istri jahat ala, 9. Nistayusa ala.
  • Karang mapamedal majeng kelod sukat pamadale sakeng kangin ke sisi kauh wilangane 1. baya agung ala, 2. tanpa anak ala, 3. suka mageng ayu, 4. hudan mas ayu, 5. brahmastana ala, 6. dana werdi ayu, 7 sugih baya ala, 8. teka werdi ayu, 9. kapaten ala.
  • Karang mapamedal majeng Kauh sukat pamadale sakeng sisi kelod kantos kaler wilangane 1. baya agung ala, 2. musuh makweh ala, 3. werdi mas ayu, 4. werdi guna ayu, 5. danawan bares ala, 6. brahmastana ala, 7. kinabhakten ayu, 8. utangan ala, 9. karogan ala.
  • Karang mapamedal majeng kaler ngawit nyukat sakeng sisi kauh ke sisi kangin, wilangane 1. karogan ala, 2. tanpa putra ala, 3. wijara kler/gering/wicara ala, 4. kadwan/kadalih ala, 5. brapanganan/danawan ala, 6. brahmastana ala, 7. suka agung ayu, 8. kasyasih/kawisesan/bagia asih ayu, 9. kagengan baya ala.
Nyukat pakarangan ngeriinin sakeng kangin ngauhang, sakeng kaler ngelodang. Sukate jimbarne kangin kauh langkungan malih asiki wilangan depaane ring kaler kelod, antuk pangurip pateh Ahasta Musti manut sukat depa alit utawi depa agung. Sakewanten manut genah yening tan prasida kanutang malih antuk kawentenan. Nyukat genah pamedal patut murwa daksina sakeng kangin ngelodang (arah jarum jam) dwaning wantah nyujur kauripan. Manut katattwan Arjuna Wiwaha rikala Sanghyang Indra mapikarsa ring Bhagawan Wiswakarma, ngukir Manik Swargane sakeng nenten maurip dados maurip papitu Widyadarine sane listu ayu jagi ngoda tapan Sang Arjuna ring Indrakila.

Pangrupet sasukatan satata ka wangunan mangdane sida nguripang sukat manut genah agung, alit inggian ring genahe cupek tan sida ngawangun mepek upami wantah kalih are, sakeng genah suci kaja kangin uripang sukate ka paumahan dados rauh ring indra, guru, yama miwah uma.

Nyukat Merajan sane dados pokok wangunan Sanggah Kemulane ka wangunan sane tiosan manut masor singgih wilangan wangunan palinggih rauh ring guru, wantah taksu rauh ring yama. Rongan pelinggih padma pinih luhur, raris bale pelik, kemulan, indik peliangan, lepitan, taksu piasan pateh, raris pangrurah, pinih sor palinggih ibu/dewa Hyang.

Sukat genah paumahan bataran bale daja/gedong, andapan ring bataran pelinggih piasan lan ibu, raris bataran bale gede/sumanggen, raris bataran bale dauh/loji, sane pinih andap bataran paon/paratengan, tower lan jineng dados tegeh.

Yening ring bacakan Asta Wara kauh magenah Brahma sakewanten ring ngaryaning paratengan genahe kelod rauh ring Brahma sakeng Gedong punika wantah sakeng katattwaning Catur Lokapala karingkes dados Tri Mandala manados Tri Murti manut Rwabhineda sane sinanggeh luan kaja linggih Wisnu kantun manggeh, sane sinanggeh luan kangin linggih Iswara kantun manggeh, sane sinanggeh teben kelod miwah kauh karingkes dados kelod asiki pinaka teben Linggih Brahma. Kelod mateges ke laut utawi ka segara, pinaka genah sarwa regede sakewanten kelebur mangda sida suci awinan pasihe kebus lingganing pangeleburan mala manados Amrta. Dwaning Brahma ngelebur lara, roga, mala, reged dados Amrtan jagat ring paratengan. Rateng mapiteges lebeng, tasak wantah sang ngalebengang yoga sida nglebur mala lara roga wignaning kauripan.

Bangunan mapiteges elingang/adegang, jengahang melaksana patut uning ring sikut ngindikang ngundukang sikut ngangge sikut darsana manut sasana, sasana manut linggih, linggih manut tatujon. Sang satata eling ring angga wawu sida ngawangun padewekan mangguhang pasayuban kadi umah nyayubin sang ngumahin mangdane rahayu tis embon tan kataman kebus bara, dingin mangilgil.

Bacakan Karang Panes/Kabaya-baya miwah ala siosan.


  1. Karang Gelagah siong kelod, ala, kelangan, patut nanem limawa geni di pakarangan.
  2. Karang Kala Wisa, siong kauh kesakitan, mehan mati ala.
  3. Karang Sri Sedana, siong kauh ala tukaran, sakit, patut nanem pisang batu di sisi kangin.
  4. Karang Siwa Bhoga, dangsah kelod, sering keni gegodan ala.
  5. Karang Brahma Padem, dangsah makta biang lalah barak masemu kuning, karang angker kebaya-baya ala.
  6. Karang Sigar Penyalin, linderin toya, ala, tukaran, patut tanemin tunjung/kumbang di toyane.
  7. Karang Asu Ngelak, madaging gunung di sisi kauh, ala sering karusak wong tiosan, patut gantungin lungka, utawi belahan pucung.
  8. Karang Singa Meta, medal toya di pekarangan kasakitan, patut nanem batu di tengah pakarangane.
  9. Karang Arjuna, siong kangin, baler gunung, delod gunung ala sering kapisuna.
  10. Karang Tanahne Selem, ocem, rasa pahit, mebo andih, genah setan, tonyo ala.
  11. Karang Kapanca baya, jaka, nyuh, ental, macarang gedebong mbud di tengah.
  12. Karang Karajabaya mentik oong kasiratan rah tanpa sangkan, lulut baya dipakubaan ala.
  13. Karang Panca Baya, katiben amuk, mati ngulah pati, salah pati kantos ping tiga tan dados genahin, wangunan pungkat tanpa sangkan ala.
  14. Karang Salah Wetu, buron salah rupa, bangkung, kuluk manak tunggal.
  15. Karang Panca Bumi, kasander kilap, sayongan.
  16. Karang Leyak Gundul, tanah medal andus/kukus makedus, ala.
  17. Karang Buta Walu, celeng berasan.
  18. Karang Karogan, ayam, asu masaki di salu, reged ala.
  19. Karang Kawisyan/Papa Bramana, umahin tabuan sirah, nyawan, celepin lalipi.
  20. Karang Geseng umah puun, ala.
  21. Karang Suduk Angga, tembok, pagehan, crapcapan saling tebek kapisaga.
  22. Karang Sandang Lawang, sameton sodet pakarangane negen margi amada-mada Bhatara, ala.
  23. Karang Numbak, katumbak rurung, tukad, telabah, jelinjingan, pempatan, patluan, bingin, kepuh, pule, bale banjar, pura miwah sanen siosan, patut karyanang "song mbah" marep ka panumbake ngayat Sang Kala Amengku Rat.
  24. Karang ngaluwanin pura, bale banjar, payadnyan, griya lan setra, ala.
  25. Karang Tenget, wit pura, sanggah, payadnyan, setra tan dados genahin.
  26. Karang Kalebon Amuk, naanin amati-mati ngulah pati, ala.
  27. Karang Buta dengen, pakantenane suwung, ngeresin manah, serem, ala.
  28. Karang lebahan kelod lan kauh, sering kageringan demenin desti nomor 11 kantos 28 bacakan karang gerah utawi panes patut, carunin utawi upakara.
  29. Karang Sula Nyupi, yen lingkuhin rurung panes karang ika.
  30. Karang kutakabanda, yen apit rurung panes karang ika.
  31. Karang teledu nginyah, karang sane tan wenten karang panyanding, linderin pangkung, gunung, margi, sering kageringan, nomor 29,30, miwah 31 patut makarya "padma sari" ring arepan paumahan, sane kayat Sanghyang Durgha Maya utawi Sanghyang Kala Durgha.
  32. Karang gerah, sane nyanding setra, pura, kepanesan sang ngumahin.
  33. Karang asu welang, yen wenten karang paumahan selang seling genahnia sakadi triwangsa, jaba, triwangsa jaba, selanturnyane sane jaba kepanesan/kesakitan.
  34. Karang sandang lawe, yening tumbak margi alit. Indik karang karubuhan lan sandang lawe patut ngadegang "Padma andap" ring panumbak rurunge ngayat Sanghyang Wisesa yata kocap Sanghyang Indra Belaka, yan tan asapunika makadi kala maya utawi kala desti nyengkalen sang adruwe umah.
  35. Karang naga makaem, pamesu di bucu tan ana pemayuhnia.
  36. Dongkang makaem adegan bale bunder, bale trojogan magrantang maider, bataran magunung rata/ nampih bataran maider, ala.
  37. Karang manyeleking, mapapasan pemesuan/kori mawasta naga sesa ala.

Sakancan karang kapanesan karajabaya yening metu rah tan pasangkan patut caronin sadurunge mawaneng 40 rahina yening langkung patut "caronin ageng". Yening wenten nyawan tabuan ring paumahan lan merajan satios ring gelebeg, kelumpu, jineng patut labain.

Katattwaning Taru Pramana Miwah Aji Janantaka

Taru sane patut angge lakar Mrajan/Parhyangan

  • Angge Arca Pratima: Cendana paragan Bhatara Paramasiwa. Majagau paragan Bhatara Sadasiwa. Cempaka Kuning paragan Bhatara Siwa.
  • Angge Pelinggih luire : majagau, cendana, cempaka, buni sari, pala, kwanitan, gentawas, jempinis, bayur, udu, waru rot, waru tutup, sari tanjung, sandat, ceruring, cemara, taru pucang/buah, kelapa, miwah gebang/ental, jaka miwah sane lianan.


Taru sane patut angge lakar bale paumahan.

  • Ketewel, Klampuak pinaka Prabhu.
  • Jati, Juwet, pinaka Patih.
  • Wangkal pinaka Kanuruhan.
  • Sentul pinaka Pangalasan.
  • Benda/Teep, Buni, pinaka Arya.
  • Sukun, Kaliasem pinaka Demung.
  • Timbul, buluan, pinaka Tumenggung.
  • Taru Gulma soroh tiing; petung, jlepung, santong, tamblang, buluh, ampel, baru, tutul, tundak, gading, wori miwah sane lianan.
  • Taru Gebang sakeluir malawasan; ental, jaka, buah, seseh, ibus, buyuk miwah sane lianan.
  • Kwanitan pinaka Petengen.
  • Juwet, bengkel, jempinis, bayur, bentenu, slampitan, camplung, kayu sidem, gentimun, dis, suniba, blingbing, talun, kayu buluh, kayu bawang, boni mawoh, klampuak, pala, gentawas, miwah sane lianan.


Taru lakar Lumbung, Jineng, Gelebeg.

  • Prabhunia pungut-pungut, blalu/sengon/albesia, patihnia miding, mantrinia katekek, prebekelnia kutat (utama).
  • Sakancan tiying, taru masekar lan mabuah.


Taru lakar Kori/Jelanan luire; 

  • Kalikukun, Kalimoko, Klincung, Kaliasem ngaran Kayu panulak upaya ala.


Taru Angge lakar Pawon.

  • Prabhu Wangkal
  • Patih Klampuak.
  • Mantri Juwet, Kutat.
  • Taru masekar, mawoh, gulma, gebang, pucangan, miwah sane lianan.


Taru sane tan patut anggen wangunan luire :

  • Taru tan masekar jeg mawoh, taru masekar ambunia pengit alid, punika rumawak kapanjinganing bhuta kala, dengen, banaspati, jin, setan, bake, mamedi. Taru ika minakadi : bunut, bingin, aha, taru tai-tai miwah sane lianan.
  • Taru sane metu ring Parhyangan, jurang, pangkung, setra, bebajangan, perurone kembar, tunggak wareng, bah bangun, anyudan, embud hati, kasander kilap, pungkatang angin rauh akahnia, punggul, pungkat megat pangkung, tukad, margi, kasangsang, kayu mati tanpa krana. Taru karubuhan tikel ngliwat wates bangkiangnia, jepit wates panyengker, katadah sang Adikala selamine.
  • Yening taru katewel, jati, benda, unggu, sentul, angge palinggihan dewa, yening sembah susud guna ngaran, susud kasukan, susud wangsa, ngawinang druwene ilang sekebidang tan kauningin.
  • Lakar wangunan layonan, yening amreteka sawa lakare kari jumah layonang ngaran, nanging yan gingsirang ka sanggah jineng nora kaleboning layon, wenang angge lakar wangunan.
  • Kayu sane masoca angge sunduk sasaka cacad ngaran, kayu laad wadah/atiwa- tiwa leteh ika, tan wenang angge wangunan.
  • Kayu laad bale mungkatang awak, kayu sisaning bale puun, kayu laad umah angge merajan, lumbung, pawon ila-ila dahat tukaran kasengsaran ngaran.
  • Taru embud hati tan yogya angge saka, dongkang makeem ngaran.
  • Taru ngalenging tunggaknia, taru suduk rabi ( tebek timpal), taru tunggak semi, nyuh lan buah macanggah miwah sane lianan.


Pakeling / Yumupakatahu;


  • Yening palinggih sane sampun kaaci maplaspas genep, patut sang maduwe ngantukang utawi ngelebar, sakewanten yening wenten pikarsan sane tunggil soroh jagi nunas, dados kantunkang tur kaaci sakadi patut.
  • Taru sane ala mentik wenten pamayuhnyane, inggih punika; rajah bongolne turmaning ngaturang upakara prayascita, durmangala, suci petak asoroh lan runtutanya, katur ring Sanghyang Sangkara.
  • Umah sane durung maplaspas tan dados sirepin, katadah Sanghyang Kala ngaran.
  • Tata cara ngrubah tegal miwah carik, anggen karang patut nuntun Bhatari Sri ka Badugul antuk tapakan daksina panuntunan, raris ngruak antuk upakara panyapuh.
  • Bale dangin, bale dauh, ngempel nelasang pakarangan, ngempel bale diarepane embet nyakitin.
  • Adegan macelep ring lambang, dongkang makaem ngaran, ala.
  • Nguwad karang patut kakaryanang upakara pangingkup karang.
  • Ngingsirang palinggih, paon, jineng, umah patut katuntun, yan tan mangkana ala dahat.

Sumber: Asta kosala kosali Astabumi

Tidak ada komentar:

Posting Komentar